تحلیلی بر فرمول هزینه-فایده کامیون‌های برقی سنگین؛ آینده قیمت آن‌ها چگونه است؟

تحول در صنعت حمل‌ونقل سنگین، دیگر یک احتمال نیست بلکه واقعیتی در حال وقوع است. کامیون‌های برقی سنگین از مرحله‌ی آزمایشگاهی عبور کرده و اکنون در مسیر تجاری‌سازی گسترده قرار گرفته‌اند.

شرکت‌هایی مانند Volvo Trucks، Daimler Truck، MAN و Tesla، میلیاردها دلار در توسعه فناوری‌های پیشرانه برقی، باتری‌های پرظرفیت و سامانه‌های شارژ مگاواتی سرمایه‌گذاری کرده‌اند. اما در کنار هیاهوی فناوری، سؤال مهم‌تری وجود دارد: آیا هزینه مالکیت کامیون برقی در بلند مدت توجیه اقتصادی دارد؟ و اگر پاسخ مثبت است، چه زمانی قیمت تمام‌شده‌ی این کامیون‌ها با مدل‌های دیزلی برابری می‌کند؟

تحلیل فرمول «هزینه-فایده» در کامیون‌های برقی سنگین، نیازمند نگاهی ترکیبی از اقتصاد، انرژی و فناوری است. این تحلیل باید نه‌تنها قیمت خرید را در نظر بگیرد، بلکه تمام هزینه‌های عملیاتی، نگهداری، مصرف انرژی و عمر باتری را نیز در معادله لحاظ کند.

در این مقاله از پایه یک، بر اساس داده‌های رسمی از منابعی چون International Energy Agency (IEA)، BloombergNEF و Volvo Trucks Global Reports، ساختار اقتصادی کامیون‌های برقی را بررسی می‌کنیم تا ببینیم آینده قیمت و توجیه اقتصادی آن‌ها در دهه پیش‌رو به چه سمت می‌رود.

وضعیت فعلی کامیون‌های سنگین برقی

تا پایان سال ۲۰۲۴، بر اساس گزارش IEA، بیش از ۴۵ هزار دستگاه کامیون سنگین برقی در جهان در حال تردد هستند؛ عمدتاً در اروپا، چین و آمریکای شمالی. با وجود رشد چشمگیر تولید، سهم کامیون‌های برقی از کل بازار جهانی کمتر از ۲ درصد است. علت این سهم پایین، قیمت بالای اولیه و محدودیت زیرساخت‌های شارژ سنگین (MCS) است. در اروپا، قیمت یک کامیون تمام‌برقی کلاس ۸ بین ۳۰۰ تا ۴۰۰ هزار یورو است، در حالی‌که مدل دیزلی مشابه حدود ۱۳۰ تا ۱۷۰ هزار یورو قیمت دارد.

اما در برابر این هزینه‌ی بالا، عملکرد اقتصادی کامیون‌های برقی در بخش بهره‌برداری بسیار متفاوت است. طبق داده‌های BloombergNEF، هزینه هر کیلومتر پیمایش با کامیون برقی حدود ۰.۷ تا ۰.۹ یورو در هر ۱۰۰ کیلومتر کمتر از مدل دیزلی است، مشروط بر آنکه زیرساخت شارژ اختصاصی و تعرفه برق صنعتی در دسترس باشد. شرکت‌هایی مانند DB Schenker، DHL و Einride نیز اعلام کرده‌اند که در مسیرهای کوتاه (کمتر از ۳۰۰ کیلومتر)، کامیون‌های برقی در مجموع تا ۲۰٪ ارزان‌تر از دیزلی‌ها عمل می‌کنند.

در ایران اما وضعیت متفاوت است، نبود زیرساخت شارژ سریع، تعرفه بالای برق صنعتی و عدم دسترسی به زنجیره تأمین باتری، باعث شده هزینه کل مالکیت (TCO) برای ناوگان برقی بسیار بالاتر باشد. با این حال، روند جهانی کاهش قیمت باتری و افزایش بهای سوخت‌های فسیلی، دیر یا زود این شکاف را از بین خواهد برد.

تحلیل هزینه‌ها؛ از قیمت خرید تا نگهداری و زیرساخت

نخستین مؤلفه در فرمول هزینه-فایده کامیون‌های برقی، قیمت خرید اولیه است که معمولاً دو تا سه برابر کامیون دیزلی مشابه است. برای مثال، کامیون Volvo FH Electric با پیکربندی ۴۴ تنی، قیمتی در حدود ۳۵۰ تا ۴۰۰ هزار یورو دارد، در حالی‌که نسخه‌ی دیزلی آن حدود ۱۴۰ هزار یورو است.

دلیل اصلی این اختلاف قیمت، باتری‌های عظیم و سامانه‌های الکترونیکی پرهزینه است. باتری‌های لیتیوم-یون مورد استفاده در کامیون‌های سنگین حدود ۵۰۰ تا ۶۰۰ کیلووات‌ ساعت ظرفیت دارند و به‌تنهایی نزدیک به ۳۵ تا ۴۰ درصد قیمت کل خودرو را تشکیل می‌دهند.

اما بخش خرید تنها نیمی از معادله است؛ هزینه‌های بهره‌برداری در کامیون برقی به‌مراتب کمتر از دیزلی است. طبق گزارش Daimler Truck Group (2024)، هزینه نگهداری کامیون‌های برقی حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد پایین‌تر است، چراکه خبری از تعویض روغن، فیلتر سوخت یا سرویس توربوشارژر نیست.

سیستم‌های احیاکننده انرژی (Regenerative Braking) نیز باعث کاهش استهلاک لنت و دیسک ترمز تا حدود ۵۰ درصد می‌شود. در مقابل، بزرگ‌ترین هزینه پنهان، زیرساخت شارژ است. برای کامیون‌هایی که در مسیرهای ثابت فعالیت دارند، نیاز به ایستگاه‌های اختصاصی با توان بالای ۵۰۰ کیلووات است که نصب هر واحد آن حدود ۴۰۰ تا ۵۰۰ هزار یورو هزینه دارد.

در ایران، هزینه ایجاد چنین زیرساختی حتی سنگین‌تر است، زیرا نیاز به شبکه برق فشارقوی و تجهیزات وارداتی دارد. در کوتاه‌مدت، احتمالاً شرکت‌ها به سمت ایستگاه‌های شارژ اشتراکی در پایانه‌ها خواهند رفت تا هزینه‌ها سرشکن شود. بنابراین، اگرچه هزینه خرید کامیون برقی فعلاً بالا است، کاهش هزینه‌های نگهداری و سوخت، بخش قابل‌توجهی از آن را در طول عمر بهره‌برداری جبران می‌کند.

تحلیل فایده‌ها؛ صرفه‌جویی، بهره‌وری و سیاست‌های حمایتی

از منظر اقتصادی، مزایای کامیون‌های برقی در سه بخش اصلی خلاصه می‌شود: کاهش هزینه انرژی، کاهش هزینه نگهداری و بهره‌مندی از مشوق‌های مالی. بر اساس داده‌های IEA و Volvo Trucks (2024)، میانگین مصرف کامیون دیزلی در کلاس سنگین حدود ۳۰ تا ۳۵ لیتر در هر ۱۰۰ کیلومتر است، در حالی‌که کامیون برقی با همان تناژ، حدود ۱۳۰ تا ۱۵۰ کیلووات‌ساعت برق مصرف می‌کند. با در نظر گرفتن قیمت میانگین گازوئیل و برق صنعتی اروپا، هزینه پیمایش کامیون برقی حدود ۴۵ تا ۵۰ درصد پایین‌تر است.

علاوه بر صرفه‌جویی مستقیم، کاهش هزینه‌های سرویس و قطعات مصرفی نیز نقش مهمی دارد. کامیون برقی نزدیک به ۶۰ درصد قطعات متحرک کمتر نسبت به دیزلی دارد، بنابراین احتمال خرابی و نیاز به تعمیر اساسی در آن کمتر است.

از سوی دیگر، دولت‌ها در کشورهای پیشرفته برای تسریع در برقی‌سازی ناوگان سنگین، سیاست‌های حمایتی متنوعی در نظر گرفته‌اند؛ از یارانه مستقیم خرید گرفته تا کاهش مالیات سالانه، معافیت از عوارض جاده‌ای و اولویت در مجوز تردد شهری. در اروپا، میانگین یارانه برای خرید هر کامیون برقی بین ۴۰ تا ۶۰ هزار یورو است.

در ایران، چنین سیاست‌هایی هنوز تعریف ‌نشده‌اند؛ اما در صورت تدوین برنامه‌های مشابه، مثلاً کاهش تعرفه واردات کامیون برقی یا یارانه برق شارژ، معادله هزینه-فایده به‌طور چشمگیری تغییر می‌کند. در مجموع، فایده‌های اقتصادی کامیون‌های برقی در افق بلند مدت قابل ‌توجه‌اند، اما در کوتاه ‌مدت، وابسته به حمایت‌های دولتی و کاهش قیمت باتری باقی می‌مانند.

نقطه سر‌به‌سر و چشم‌انداز قیمتی تا سال ۲۰۳۵

مطالعات متعدد از جمله گزارش BloombergNEF 2024 و تحلیل مشترک IEA–ACEA نشان می‌دهد که کامیون‌های برقی سنگین در حال نزدیک شدن به نقطه‌ی سر‌به‌سر اقتصادی با دیزلی‌ها هستند. بر اساس این داده‌ها، در مسیرهای ثابت و شهری با پیمایش روزانه ۲۵۰ تا ۳۵۰ کیلومتر، هزینه کل مالکیت (TCO) کامیون برقی تا سال ۲۰۲۸ با کامیون دیزلی برابر می‌شود. در مسیرهای طولانی‌تر بین‌شهری، این تعادل حدود سال ۲۰۳۲ تا ۲۰۳۵ حاصل خواهد شد.

عامل اصلی این تغییر، کاهش سریع هزینه باتری‌ها است. میانگین قیمت سلول‌های لیتیوم-یون از حدود ۱۲۰۰ دلار به‌ازای هر کیلووات‌ساعت در سال ۲۰۱۰ به کمتر از ۱۳۰ دلار در سال ۲۰۲۴ رسیده و پیش‌بینی می‌شود تا ۲۰۳۰ به زیر ۸۰ دلار کاهش یابد. کاهش قیمت مواد اولیه (مانند نیکل و کبالت) و حرکت به‌سوی فناوری‌های جدید مانند LFP و حالت‌جامد (Solid-State) این روند را تسریع می‌کند. با افت قیمت باتری، سهم آن در قیمت نهایی کامیون از ۴۰ درصد فعلی به حدود ۲۰ درصد کاهش خواهد یافت.

در کنار این، افزایش بازده موتورهای الکتریکی، توسعه سامانه‌های شارژ فوق‌سنگین (MCS) و افزایش عمر مفید باتری‌ها به بیش از ۱۰ سال، نقش کلیدی در کاهش هزینه کل خواهند داشت. طبق پیش‌بینی Daimler Truck AG، کامیون‌های برقی تا سال ۲۰۳۵ می‌توانند با هزینه کل مالکیت ۲۰ تا ۲۵ درصد کمتر از کامیون‌های دیزلی فعالیت کنند. در بازارهایی مانند آلمان، هلند و سوئد، این روند حتی زودتر اتفاق می‌افتد زیرا زیرساخت شارژ گسترده‌تر و هزینه برق صنعتی پایین‌تر است.

در ایران، رسیدن به چنین نقطه‌ای زمان‌برتر خواهد بود. نبود تولید داخلی باتری و تجهیزات شارژ سریع، هزینه واردات را بالا نگه می‌دارد. با این حال، اگر روند جهانی کاهش قیمت ادامه یابد و پروژه‌های تولید داخلی باتری (مانند طرح‌های وزارت صمت) محقق شوند، می‌توان انتظار داشت بین سال‌های ۱۴۱۲ تا ۱۴۱۵ شمسی، قیمت کامیون برقی به سطح رقابتی با مدل‌های دیزلی برسد.

چالش‌ها و ریسک‌های اقتصادی در بازار ایران

در ایران، مسیر گذار به کامیون‌های برقی سنگین با مجموعه‌ای از چالش‌های ساختاری و اقتصادی روبه‌روست که مهم‌ترین آن‌ها مربوط به زیرساخت شارژ، هزینه انرژی و نرخ ارز است. نخست، نبود شبکه‌ی شارژ پرتوان (مگاواتی) بزرگ‌ترین مانع محسوب می‌شود.

در حال حاضر هیچ پایانه یا آزادراهی در کشور به ایستگاه شارژ مخصوص کامیون مجهز نیست و حتی در شهرهای بزرگ، شارژرهای بالای ۳۵۰ کیلووات وجود ندارند. برای کامیون‌های سنگین، نیاز به شارژرهایی با توان ۷۵۰ تا ۱ مگاوات است تا در کمتر از ۹۰ دقیقه شارژ کامل انجام شود. سرمایه‌گذاری در چنین زیرساختی بدون سیاست‌های حمایتی و تعرفه‌ی صنعتی برق ترجیحی، صرفه‌ی اقتصادی نخواهد داشت.

چالش دوم، قیمت بالای واردات باتری و تجهیزات الکترونیکی است. باتری‌های مورد نیاز کامیون‌های برقی سنگین وزنی بیش از دو تُن دارند و از سلول‌هایی با فناوری بالا تشکیل شده‌اند که فعلاً در کشور تولید نمی‌شوند. نرخ ارز و محدودیت واردات، باعث می‌شود هزینه‌ی نهایی یک کامیون برقی وارداتی گاه تا سه برابر رقم جهانی تمام شود. این موضوع نه‌تنها مانع ورود برندهای اروپایی مانند Volvo یا Daimler می‌شود، بلکه بر توان مونتاژکنندگان داخلی هم اثر مستقیم دارد.

چالش سوم، نبود چارچوب تعرفه‌ای مشخص برای برق شارژ ناوگان سنگین است. در حالی‌که در اروپا برق شارژ کامیون‌های تجاری با تعرفه‌ی صنعتی ترجیحی محاسبه می‌شود، در ایران هنوز تعرفه‌ی مشخصی برای این بخش تدوین نشده است. در نتیجه، هزینه‌ی هر شارژ کامل ممکن است چند برابر نرخ جهانی تمام شود و مزیت اقتصادی کامیون برقی را از بین ببرد.

افزون بر این، ریسک تأمین قطعات و خدمات پس از فروش نیز مسئله‌ای حیاتی است. فناوری‌های الکتریکی نیازمند تعمیرگاه‌های تخصصی، نیروی انسانی آموزش‌دیده و قطعات با منشاء معتبر هستند. نبود این زیرساخت نرم‌افزاری، ریسک خواب سرمایه را افزایش می‌دهد. با وجود این چالش‌ها، ورود شرکت‌های دانش‌بنیان به حوزه‌ی باتری و همکاری با سازندگان آسیایی (به‌ویژه چینی‌ها) می‌تواند زمینه‌ساز بومی‌سازی تدریجی و کاهش قیمت در افق ۱۰ ساله شود.

نتیجه‌گیری و چشم‌انداز آینده کامیون‌های برقی سنگین

تحلیل فرمول «هزینه-فایده» کامیون‌های برقی سنگین نشان می‌دهد که این فناوری از نظر فنی به بلوغ رسیده اما از نظر اقتصادی هنوز در مرحله گذار قرار دارد. اگرچه قیمت اولیه همچنان بالا است، اما روند کاهش هزینه باتری، افزایش بازده انرژی و توسعه زیرساخت شارژ، موجب می‌شود طی یک دهه آینده کامیون‌های برقی از منظر هزینه کل مالکیت با مدل‌های دیزلی رقابت‌پذیر شوند.

داده‌های رسمی IEA و BloombergNEF به‌روشنی نشان می‌دهد که بین سال‌های ۲۰۳۰ تا ۲۰۳۵ میلادی (معادل ۱۴۱۰ تا ۱۴۱۵ شمسی)، کامیون برقی در مسیرهای ثابت و شهری می‌تواند به‌صرفه‌تر از دیزلی عمل کند.

از سوی دیگر، مزایای غیرمالی مانند کاهش آلودگی، امکان تردد در محدوده‌های شهری و هزینه نگهداری پایین‌تر، جایگاه کامیون برقی را در آینده حمل‌ونقل تثبیت می‌کند. کشورهایی که از هم‌اکنون سرمایه‌گذاری در تولید باتری، شبکه شارژ مگاواتی و آموزش نیروی فنی را آغاز کرده‌اند، در دهه آینده از مزیت رقابتی بزرگی در زنجیره حمل‌ونقل برخوردار خواهند بود.

در ایران، مسیر رسیدن به کامیون‌های برقی اقتصادی طولانی‌تر است، اما غیرممکن نیست. کاهش تدریجی هزینه واردات، همکاری با تولیدکنندگان چینی و تدوین تعرفه‌های ترجیحی برق برای ناوگان تجاری می‌تواند ظرف ۱۰ سال آینده زمینه ورود محدود این کامیون‌ها را فراهم کند.

در نهایت، آینده‌ی قیمت و اقتصادی شدن کامیون‌های برقی وابسته به سه عامل کلیدی است: سرعت کاهش قیمت باتری، سیاست‌های حمایتی دولت، و مقیاس‌پذیری تولید داخلی. اگر این سه محور هم‌زمان پیش بروند، کامیون برقی نه‌تنها از نظر زیست‌ محیطی، بلکه از نظر اقتصادی نیز به انتخاب برتر دهه آینده بدل خواهد شد.