ظرفیت اتوبوس چند نفر است؟

اتوبوس‌ها در حمل و نقل شهری، به عنوان عنصری بنیادین، شریان‌های زندگی شهری را زنده نگه می‌دارند. در دنیای پرشتاب امروز که افزایش جمعیت و گسترش شهرها، چالش‌هایی جدی برای مدیریت ترافیک و آلودگی‌های زیست‌محیطی ایجاد کرده، اتوبوس‌ها نه تنها یک راه‌حل کارآمد برای جابجایی حجم عظیمی از مردم هستند، بلکه به عنوان ستون فقرات حمل و نقل عمومی پایدار و اقتصادی، نقشی تعیین‌کننده ایفا می‌کنند. این وسایل نقلیه عمومی، با فراهم کردن دسترسی عادلانه به فرصت‌های شهری برای تمام اقشار جامعه و کمک به کاهش وابستگی به خودروهای شخصی، مستقیماً بر کیفیت زندگی، پویایی اقتصادی و سلامت محیط زیست در کلان‌شهرها تأثیر می‌گذارند.

یکی از مزایای برجسته‌ این وسایل نقلیه، ظرفیت بالای حمل مسافر است. هر اتوبوس می‌تواند به طور همزمان ده‌ها نفر را جابجا کند؛ ظرفیتی که معادل حذف تعداد قابل توجهی خودروی شخصی از جاده‌ها در ساعات پیک است. این امر، اتوبوس‌ها را به یک راه‌حل کارآمد برای مدیریت ازدحام شهری تبدیل می‌کند و به توسعه پایدار شهر کمک شایانی می‌نماید. در این مقاله از پایه یک با ما همراه باشید تا به بررسی ظرفیت اتوبوس‌ها و جوانب مختلف نقش آن‌ها در شبکه حمل و نقل شهری بپردازیم.

استانداردها و فرمول‌های محاسبه ظرفیت

در استانداردهای رایج، اتوبوس‌ها به کلاس‌هایی مانند Class I، Class II و Class III تقسیم می‌شوند. هر کلاس ویژگی‌های مشخصی درباره تعداد درها، میزان فضای ایستاده و نحوه چیدمان صندلی‌ها دارد.

ظرفیت هر اتوبوس از دو بخش اصلی تشکیل می‌شود:
۱. تعداد سرنشینان نشسته، که مستقیماً از تعداد صندلی‌های قابل استفاده به دست می‌آید.
۲. تعداد سرنشینان ایستاده، که بر اساس مساحت مفید برای ایستادن محاسبه می‌شود.

در بخش ایستاده، مفهومی به نام «سطح مرجع برای هر نفر» وجود دارد؛ یعنی مساحتی که به طور استاندارد برای یک فرد ایستاده در نظر گرفته می‌شود. پس از محاسبه این دو بخش، فضاهای الزامی مانند محل ویلچر، رمپ یا پل متحرک، محل کالسکه و راهروها از مساحت کل کسر می‌شوند تا ظرفیت واقعی به‌دست آید.

در ادامه، کنترل ایمنی وزن صورت می‌گیرد تا مجموع جرم مسافران و تجهیزات از حد مجاز بار محوری فراتر نرود. نتیجه این فرآیند، «ظرفیت مجاز» اتوبوس است که روی برچسب داخل کابین درج می‌شود. با این حال بسته به سطح راحتی مورد انتظار، الگوی تقاضا و شرایط مسیر تردد، معمولاً عدد کمتری تحت عنوان ظرفیت عملیاتی اعلام می‌شود تا مدیریت ازدحام آسان گردد.

اتوبوس شهری ۱۲ متری (Standard City Bus)

این اتوبوس‌ها ستون فقرات شبکه‌های حمل‌ونقل عمومی در بیشتر شهرهای بزرگ ایران هستند. طول استاندارد آن‌ها ۱۲ متر است. ارتفاع کم ورودی، رفت و آمد مسافران را تسهیل می‌بخشد.

مدل‌های رایج ۱۲ متری در ایران، مانند اتوبوس‌های دیزلی یا گازسوز شهاب خودرو، برای صندلی‌های ثابت ۴۰ نفر ارائه می‌دهند. در نمونه‌های جدیدتر مانند اتوبوس ۱۲ متری اسنا، این ظرفیت شامل ۳۴ صندلی ثابت، ۲ صندلی تاشو و ۱ صندلی راننده است.

ویژگی متمایز اتوبوس‌های شهری ۱۲ متری نسبت به نمونه‌های بین‌شهری، ظرفیت بالای مسافران ایستاده است. ظرفیت کل مسافران حدود ۹۰ نفر است. در شزایط ازدحام، فضای کافی برای ایستادن ۵۰ تا ۶۰ نفر مسافر فراهم می‌شود.

تعریف استاندارد برای مسافران ایستاده اهمیت بالایی دارد. بر اساس مستندات فنی، فضای مناسب برای هر مسافر ایستاده بین ۰.۴ تا ۰.۵ متر مربع است. هرچند اتوبوس از نظر فیزیکی قادر به جابجایی تعداد بیشتری مسافر است، اما رعایت این استاندارد عملیاتی باعث حفظ ایمنی و راحتی مسافران می‌شود. استفاده از پورت‌های شارژ USB برای هر صندلی و رمپ ویژه‌ی معلولین در مدل‌های جدید (مانند اسنا) نشان‌دهنده ارتقاء امکانات جانبی علاوه بر حفظ ظرفیت اصلی است.

اتوبوس مفصلی ۱۸ متری (غول‌های BRT)

اتوبوس‌های مفصلی برای کریدورهای پرتردد و مسیرهای BRT طراحی شده‌اند و توان جابجایی ۱۳۰ تا ۱۷۰ مسافر را دارند. ظرفیت عظیم این اتوبوس‌ها، مرهون توانایی حمل مسافران ایستاده در حجم بالاست؛ به عنوان مثال، مدل دیزل شهری پارسین BRT ساخت عقاب افشان، ظرفیت ۴۶ نفر نشسته و ۱۰۰ نفر ایستاده را به صورت رسمی اعلام کرده است که مجموعاً ۱۴۶ مسافر می‌شود .

بررسی جزئی‌تر نشان می‌دهد که حتی در مدل‌های داخلی مانند پارسین، ظرفیت نشسته ۴۱ نفر در نظر گرفته شده و فضای ایستاده می‌تواند شامل ۲۲ نفر ایستاده با ویلچر و ۳۰ نفر ایستاده بدون ویلچر باشد که انعطاف‌پذیری در استفاده از فضا را نشان می‌دهد. در سطح جهانی، اتوبوس‌های ۱۸ متری برقی نیز با ظرفیت نشسته تا ۶۲ نفر، همچنان توانایی حمل انبوه مسافر را دارند.

اتوبوس بین‌شهری/توریستی

اتوبوس‌های بین‌شهری و توریستی استاندارد (Coach) برای برقراری تعادل میان ظرفیت قابل قبول و راحتی در مسافت‌های طولانی طراحی شده‌اند. در این کلاس از حمل و نقل، مسافر ایستاده مطلقاً مجاز نیست و ظرفیت صرفاً به تعداد صندلی‌ها محدود می‌شود. چیدمان صندلی‌ها در مدل‌های استاندارد به صورت چهار ستون یعنی دو صندلی در هر طرف راهرو است و ظرفیت مدل‌های رایج و محبوب ناوگان جاده‌ای ایران، مانند اسکانیا مارال معمولی، یا ولوو B9R، معمولاً بین ۴۵ تا ۴۷ نفر تعیین شده است.

این اتوبوس‌ها ستون فقرات سفرهای گروهی پرجمعیت و مسیرهای جاده‌ای با مسافت متوسط یا طولانی هستند که در آن‌ها، ملاحظات اقتصادی در کنار راحتی نسبی قرار می‌گیرد. ظرفیت مدل‌های سه محوره با طول بیشتر مانند اسکانیا ۴۲۱۴، حدود ۴۴ نفر است که تفاوت چندانی با نمونه‌های دو محوره ندارد و صرفاً برای پایداری و قدرت بیشتر در جاده‌های طولانی طراحی شده‌اند .

اتوبوس بین‌شهری VIP و تخت‌شو

اتوبوس‌های VIP با هدف ارائه بالاترین سطح راحتی و امکانات برای مسافران طراحی شده‌اند. امر امکان نصب صندلی‌های تخت‌شو با قابلیت خواباندن تا زاویه ۱۴۰ درجه را فراهم می‌کند که برای سفرهای شبانه و مسافت‌های طولانی ایده‌آل هستند. رایج‌ترین و لوکس‌ترین مدل‌های VIP در ناوگان ایران، مانند اسکانیا درسا VIP و ولوو B9R VIP، تنها دارای ۲۵ صندلی هستند . کاهش چشمگیر تعداد صندلی‌ها ناشی از تغییر چیدمان صندلی‌ها از حالت ۲+۲ (چهار ستون) به ۱+۲ (سه ستون) است که فضای پا و عرض صندلی را به شکل قابل توجهی افزایش می‌دهد .

البته برخی مدل‌ها مانند اسکانیا مارال VIP ظرفیت ۳۰ نفر را نیز ارائه می‌دهند که به عنوان کلاس تجاری لوکس‌تر از استاندارد شناخته می‌شود. علاوه بر این، وجود امکانات رفاهی مانند کابین سرویس بهداشتی و کابین استراحت راننده، فضای داخلی را به گونه‌ای تقسیم می‌کند که حداکثر آسایش برای تعداد کمتری از مسافران فراهم شود.

مینی‌باس و میدی‌باس

مینی‌باس و میدی‌باس‌ها (Midibus) به‌عنوان وسایل نقلیه سایز متوسط، پلی میان ون‌ های بزرگ و اتوبوس‌های کامل ایجاد می‌کنند و به دلیل ابعاد کوچکتر، برای تورهای گروهی کوچک، سفرهای طبیعت‌گردی یا سرویس‌های سازمانی که نیاز به مانور بالا در جاده‌های باریک دارند، گزینه‌ای کارآمد به شمار می‌روند. میدی‌باس‌ها که طولشان معمولاً بین ۹ تا ۱۱ متر است، بین ۲۶ تا ۳۲ نفر ظرفیت دارند..  

در مقابل، مینی‌باس‌ها کوچکترند؛ به عنوان مثال، مینی‌باس‌های تک درب پیشرو دیزل برای حمل ۲۱ نفر مسافر طراحی شده‌اند و در جاده‌های خارج شهری استفاده می‌شوند. مزیت اصلی این کلاس، قابلیت هدایت و کنترل راحت‌تر در مسیرهای پرپیچ‌وخم و کوهستانی است که باعث محبوبیت آن‌ها در تورهای طبیعت‌گردی می‌شود.

معماری بدنه؛ گذار به سازه‌های یکپارچه و سبک‌سازی

نوع ساختار شاسی یک عامل تعیین‌کننده در وزن خالص، ایمنی غیرفعال و در نهایت، ظرفیت مجاز حمل بار و مسافر است. در اتوبوس‌های مدرن، شاهد گذار از شاسی‌های سنتی نردبانی به سمت سازه‌های یکپارچه یا نیمه‌یکپارچه هستیم. روش تولید شاسی یکپارچه، که توسط شرکت‌هایی مانند عقاب‌ افشان برای محصولات تحت لیسانس اسکانیا به کار می‌رود، با نوسان کیفی کمتر و ایمنی بالاتری در برابر واژگونی همراه است.  

علاوه بر این، استفاده از مواد سبک و مقاوم، مانند آلیاژهای آلومینیوم یا کامپوزیت پلاستیک، وزن کلی اتوبوس را به کاهش می‌دهد. کاهش وزن نه تنها به طور مستقیم منجر به کاهش مصرف سوخت می‌شود، بلکه ظرفیت حمل مسافر را نیز افزایش می‌دهد، چرا که وزن خالص کمتر، فضای بیشتری را برای بار (مسافر و چمدان) در محدوده وزن ناخالص مجاز باقی می‌گذارد. این رویکرد به طور موثری بهره‌وری انرژی موتور را بهبود می‌بخشد.

سیستم تعلیق هوشمند و بهینه‌سازی عملیات ایستگاهی

در اتوبوس‌های امروزی سیستم‌های تعلیق بادی با استفاده از گاز به عنوان واسطه الاستیک، راحتی سواری را با کنترل مستقل فرکانس ارتعاشات عمودی بهبود می‌بخشند. اما اهمیت استراتژیک این سیستم‌ها در شهرهای بزرگ، در قابلیت کنترل ارتفاع الکترونیکی یا ECAS نهفته است.  

یکی از عملکردهای حیاتی ECAS، قابلیت “زانوزدن”ست. این قابلیت به اتوبوس اجازه می‌دهد تا ارتفاع خود را در کنار ایستگاه موقتاً کاهش داده و بدنه را به سمت سکوی انتظار متمایل کند. این ویژگی به طور چشمگیری سرعت سوار و پیاده شدن مسافران را تسهیل می‌کند. در سامانه‌های حمل‌ونقل انبوه، کاهش زمان توقف در ایستگاه یک اهرم کلیدی برای افزایش ظرفیت عملیاتی کل خط است. قابلیت زانوزدن با به حداقل رساندن تأخیر در ایستگاه، بهره‌وری جابجایی مسافر را بدون نیاز به افزودن اتوبوس‌های بیشتر، تقویت می‌کند. این مزیت عملیاتی، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های BRT را از نظر اقتصادی کارآمدتر می‌سازد.

پایداری زیست‌محیطی و کاهش آلاینده‌ها

یکی از مهم‌ترین مزایای حمل‌ونقل انبوه، بازدهی زیست‌محیطی آن در مقایسه با استفاده گسترده از خودروهای شخصی است. بر اساس گزارش‌ها، سفر با قطار به ازای هر مسافر-کیلومتر حدود ۸۷ درصد کمتر از خودروی شخصی گاز گلخانه‌ای منتشر می‌کند. در حالی که اتوبوس‌ها عموماً از سوخت دیزل استفاده می‌کنند، اما با توجه به ظرفیت بالای حمل مسافر، به ازای هر نفر-کیلومتر، آلودگی کمتری نسبت به خودروی شخصی تک سرنشین تولید می‌کنند.  

اثرگذاری BRT در کاهش آلودگی هوا به ویژه در مقیاس محلی قابل توجه است. نتایج تحقیقات نشان می‌دهند که اجرای خطوط BRT در تهران منجر به کاهش چشمگیر آلاینده‌های موضعی مانند مونوکسید کربن (CO)، اکسیدهای نیتروژن (NOx)، و ذرات معلق (PM) شده است. کاهش آلاینده‌ها در حدود ۵۲ تا ۶۸ درصد متغیر بوده است. این امر، از طریق کاهش تعداد خودروهای شخصی در کریدورهای اصلی، به عنوان یک ابزار سیاست‌گذاری مؤثر برای مدیریت بحران‌های تنفسی و بهبود سلامت عمومی شهروندان در مناطق پرتراکم عمل می‌کند. به این ترتیب، BRT حتی با ناوگان دیزلی استاندارد یورو بالا، تأثیر مستقیمی بر کیفیت هوا دارد.

مهندسی ایمنی غیرفعال؛ مقاومت در برابر واژگونی و حفاظت در برابر حریق

در حوزه ایمنی غیرفعال، استانداردهای بین‌المللی نقشی حیاتی ایفا می‌کنند. تصادفات ناشی از واژگونی یکی از پرخطرترین حوادث در خودروهای تجاری محسوب می‌شود که خطر مرگ سرنشینان را افزایش می‌دهد. مقررات ECE R66 اروپا، حفظ یک حجم ایمنی یا “فضای بقا” را در صورت واژگونی اتوبوس اجباری کرده است. این استاندارد، سازندگان را ملزم می‌کند تا از سازه‌هایی با مقاومت تغییر شکل بالا استفاده کنند تا از فروپاشی سقف جلوگیری شود. تولیدکنندگان داخلی، محصولات خود را بر اساس این الزامات سختگیرانه طراحی می‌کنند تا قابلیت رقابت در بازارهای منطقه‌ای را داشته باشند. در واقع، دستیابی به استانداردهای بین‌المللی ایمنی مانند R66، نه تنها یک الزام داخلی، بلکه یک ضرورت برای تضمین قابلیت صادرات و اعتبار تجاری در بازارهای منطقه است.

ناوری‌های ایمنی فعال؛ کنترل پایداری پیشرفته

اتوبوس‌های مدرن مجهز به مجموعه‌ای از فناوری‌های ایمنی فعال هستند که از بروز حوادث جلوگیری می‌کنند:

• سیستم‌های ترمز پیشرفته: سیستم ترمز ضد قفل (ABS) امکان کنترل فرمان در سطوح لغزنده یا ترمزگیری شدید را با جلوگیری از قفل شدن چرخ‌ها فراهم می‌آورد.  
• سیستم کنترل پایداری الکترونیکی (ESP/ESC): این سیستم‌ها به صورت مداوم پایداری خودرو را رصد کرده و در شرایط بحرانی با اعمال ترمز انتخابی و تنظیم قدرت موتور، از انحراف و واژگونی جلوگیری می‌کنند.  
• سیستم‌های کمک راننده (ADAS): تجهیزاتی مانند ترمز اضطراری پیشرفته (AEBS) و سیستم هشدار کنترل خطوط، در اتوبوس‌های جدید (مانند مدل‌های بهمن) نصب می‌شوند تا امنیت سفرهای طولانی و پرسرعت را تضمین کنند.

جمع‌بندی

اتوبوس‌ها نه‌تنها یکی از مؤثرترین ابزارهای جابه‌جایی عمومی هستند، بلکه نقشی حیاتی در شکل‌دهی به ساختار پویای شهرها ایفا می‌کنند. آن‌ها با ظرفیت بالا، هزینه‌ی کمتر و کارایی قابل توجه در کاهش ترافیک و آلودگی هوا، به عنوان ستون فقرات سیستم حمل‌ونقل شهری شناخته می‌شوند. بررسی ظرفیت انواع اتوبوس‌ها نشان می‌دهد که هر یک از این وسایل نقلیه با هدف پاسخ‌گویی به نیازهای متفاوت طراحی شده‌اند.

ارتقاء فناوری در زمینه موتورهای برقی و طراحی‌های سبک‌وزن، آینده‌ای روشن را برای ناوگان اتوبوس‌رانی رقم می‌زند؛ آینده‌ای که در آن حمل‌ونقل عمومی نه‌تنها کارآمدتر، بلکه سبزتر خواهد بود.